Rêbîn Ozmen
Yönetmen, senarist ve oyuncu olan Lütfü İrdem, birinci uzun metrajlı sineması “Pîrebok”u izleyicilerle buluşturdu. Siyah-beyaz çekilen Pîrebok sineması, Zazaca’nın yanında Kurmancî diyaloglar da barındırıyor.
2023 Duhok Sinema Şenliği’nde Milletlerarası Sinema Eleştirmenleri Federasyonu (FIPRESCI) mükafatını alan sinema, 2023 Berlin Bağımsız Sinema Festivali’nde, “En Güzel Birinci Film” mükafatını ve 2023 Sofya Sanat Sineması Ödülleri’nde de Mansiyon En Düzgün Sinema mükafatlarını aldı.
İrdem’le “Pîrebok”u, Kürt sinemasını ve sansür sorununu konuştuk.
Daha evvelki sinemalarınızda kendi öykülerinizi yazdınız, birinci uzun metrajlı sinemanızı ise bir Kürt halk masalını merkeze alarak çektiniz. Bu fikir nereden geldi?
Çocukluğumdan bu yana büyüklerimizden farklı hallerde birçok masallar dinledim. Natürel insanın çocukluğu uçsuz bucaksız bir masallar alemi ve sanırsam bu biçimde, anne ve ninelerinin masallarıyla büyüyen son nesiliz. ‘Pîrebok’ masalı da annemden sıklıkla dinlediğim masaldı. Haliyle masalın yine tekrar anlatımı her seferinde masalı farklı bir anlatıya hakikat da götürüyordu. Bu da bende her vakit farklı çağrışımlar yapıyordu. Her seferinde farklı bir varyantla dinlediğim bu masal, beni oldum muhtemel daima etkilemişti. Kıssanın daima ilgimi çeken bir tarafı olmuştu. Onu sinema yapma fikri aklıma geldiğinde ise salt anlatıldığı biçimde değil de, onu annemin yaptığı üzere farklı bir varyantla anlatmak istiyordum. Bu nedenle kıssayı günümüze uyarlayabilecek bir anlatım usulü arıyordum. Alışılmış bu üslubu ararken bunun benim açımdan, görece kıt imkanlarla çekilebilir bir senaryo olmasını da göz önünde bulunduruyordum. Çünkü bizim sinema yapma imkanlarımız o kadar geniş değil, bilhassa de ekonomik manada. Bu manada çekilebilir olması değerli bir sıkıntı oluyor. Bunların tümünü düşünerek senaryo üzerinde uğraştım. Kıssanın ana aksı ‘Pîrebok’ üzerinden akarken yan kıssalarla de zenginleştirdim biraz. Yani özcesi öykünün fikri bu türlü oluştu diyebilirim.
Lütfü İrdem Filminizin merkezinde bir mit yer alırken, bu mitin günümüze uzandığını görüyoruz. Etrafımızdaki siyasi olaylar da sinemanızda ana öykülerden biri olarak karşımıza çıkıyor Bir miti günümüze uyarlamak sizin için güç olmadı mı?
Aslında burada anahtar söz Ortadoğu üzere bir coğrafyada yaşamak. Her şeyin birbirinden bağımsız ve birbirine bağımlı geliştiği bir coğrafyada yaşıyoruz. Bu da sizin birçok şeyi anlatmak istemenize sebep olabiliyor. Bir ikincisi ise salt bir masalı alıp sinema yapmak da benim açımdan yaratıcılık olarak sayılmıyor. O masalı alıp günümüzden bakmak benim için daha pahalı bir tavır. Bu fikriyat ve hissiyat üzerinden yola çıkarak, daha evvel yazdığım üç farklı öyküyü bir ortaya getirerek tek bir öykü üzerinden anlatmaya çalıştım. Mesela Adem karakteri Victor Hugo’nun ‘Notre Dame’nin Kamburu’ romanındaki Quasimodo karakterinden esinlenerek yazdığım bir karakter. Savaş mağduru Anne ve kız diğer bir öykü, ‘Pirebok’ ise günümüze kadar gelmiş bir masal. Bu üç öyküyü yan yana getirerek hem bir masalı günümüze taşımış oldum hem de bir edebiyat dehasına kendimce bir selam vermiş oldum. Natürel bunları yaparken, sinemanın öteki senaristi olan ve ana karakterlerden Adem’i oynayan Nurullah Kaya ile senaryo üzerinden çok ağır bir çalışma gerçekleştirdik.
‘HİKÂYELER KENDİ ANADİLLERİYLE ANLATILMALI’
Filminizi Kürtçe’nin Zazaki lehçesiyle çektiniz. Bildiğiniz üzere Zazaki yok olma tehlikesiyle karşı karşıya. Bu hususta neler anlatmak istersiniz, sizin için bu sineması Zazaca çekmenin avantaj ve dezavantajları nelerdir?
Filmin içinde Kurmanci lehçesi de var. Bana nazaran spesifik bir durum yoksa, kıssalar kendi anadilleriyle anlatılmalıdır. Avantaj ve dezavantaj sıkıntısına gelirsek, şöyle bir avantajı var: Annemin bana Zazaca anlattığı bir masalı yeniden annemin lisanında seyirciye ulaştırmanın zevki ve onun verdiği gurur ve başka birçok karışık his hali…
Öte yandan Zazaca çekmenin birçok dezavantajı var. Zazaca’nın daha dar bir bölgede konuşuluyor olması, gereğince ilgi çekmemesi ve elimizin altında görece az kaynak olması bu dezavantajların başlıcalarından. Gereğince kaynak olmaması gereğince beslenemememiz manasına da geliyor bir bakıma. Bir ikincisi, sinemanın lisanının Zazaca olması birçok şeyden sizi yoksun da bırakıyor. En kolayı sinemanın baştan ilgi çekmeyeceği düşünülerek size bir takviye verilmiyor. Başka taraftan Zazaca konuşacak oyuncu bulmak çok zorlaşıyor. Bulduğumuz oyuncularla çalışmak ağız farklılıklarından ötürü zorlaşabiliyor. Bunun üzere daha bir sürü şey anlatabilirim. Fakat başta da dediğim üzere sineması bitirdiğinizde sizde yaşattığı gurur, her şeyin önüne geçiyor ve bir biçimde tatmin oluyorsunuz.
Duhok Sinema Şenliği’nde FIPRESCI mükafatı de aldınız. Seyircilerin reaksiyonu nasıldı?
FIPRESCİ mükafatı genç direktörler için değerli bir ödül. Bedelli bir heyeti vardı, onlardan ödül olmak benim için gurur vericiydi. Buradan ayrıyeten kendilerine teşekkür ediyorum. Bu mükafatın benim için de manası büyüktü. Bilhassa ana dilimde çektiğim bir sinemayla ödül almak, bu sinemanın bu işten anlayan insanları tarafından taltif edilmiş olması benim açımdan değerliydi. Bu bir halde Zazaca’nın görünürlüğü manasında hoş bir adımdı benim için.
Sorunuzun ikinci kısmına gelirsek, Duhok’ta sineması seven seyirciler çok sevdi, sevmeyen de hiç sevmedi. Gelen yansılar böyleydi. Sineması izledikten sonra birkaç gün sonra da dönüşler oluyordu. Gelen yansılar genelde olumluydu.
‘TÜRKİYE’DE ÇOK FARKLI SANSÜR TECRÜBELERİ YAŞANIYOR’
Türkiye’de sansür sıkıntısı hala değerli bir sorun. Mevzu Kürt sineması olunca bir sinemacı olarak siz sansürü nasıl değerlendiriyorsunuz?
Açıkçası sansür bugün de devam ediyor. En kolay haliyle televizyonlarda gösterilen sinema ve dizilerde sahnelerin kesilmesinden kitapların yasaklanmasına, roman karakterlerine dava açmaya kadar çok farklı sansür tecrübeleri yaşanıyor Türkiye’de. Türkiye’de Kürt kültür sanatı ile ilgili eserler ise seyahatine esasen sansür ile başlıyor diyebiliriz. Kürtçe üzerindeki fiili yasaklar, reklamın olmaması da muhakkak başlı bir sansürdür.
Bir de işin öbür tarafı var ki, keşke sansür sorunu de açıkça söylense. Örneğin şenliklere katılan Kürt sinemaları az olmasına karşın bir o kadar da zalimce davranılabiliyor. Bu, her ne kadar çeşitli teknik tabirlerle gizlense bile, sinemaların Kürtçe olması şenliklere seçilmemesinde değerli bir etken ve bu da başlı başına görmezden gelinen bir sansür. Daha değişik olanı ise bu sansürün muhalif olduğunu söyleyen birtakım şenlikler ve demokrat geçinen şahıslar eliyle yapılması. Muhalif geçinen birtakım şenlikler 10-11 sinema ortasından bir tane Kürtçe sineması sus hissesi olarak seçiyorlar ki bu da bana nazaran bir sansürdür. Taşrada var olan sansürü bir biçimde anlarsın lakin büyük kentlerde bile bunun yapılıyor olması sansür değil de nedir?
Sinemanın bu kadar renkli bir dünyaya evrildiği bu vakitte sinemanızı neden siyah beyaz çektiniz?
Sinema, efektler ve günümüzdeki teknoloji ile çok renkli bir dünyaya hakikat gidiyor. Elbet bunda tüketim kültürü de çok tesirli; bu renklilik, çabuk tüketime yol açan bir renklilik. Siyah beyaz bana daha kalıcı bir işmiş üzere geliyor. Bu biraz kıssanın kendisi ve bende yarattığı hissiyatla da ilgili zira küçüklüğümde Pîrebok masalını dinlediğimde hayalimdeki imgeler daima sisli, daha doğrusu siyah beyazdı. Bir de sinemadaki sahnelerin sadeliği aklımda daima siyah beyaz olarak canlanıyordu. Öbür taraftan öykünün vaktine da sadık kalmak istedim. Zira öyküyü kurarken her sahneyi bir fotoğraf karesi olarak tasarlamıştım. Siyah beyazın o sadeliği tam da burada sinemanın kendisine hizmet edecekti. Tıpkı vakitte siyah beyaz, sinemanın renginden çok karakterlerin performansını öne çıkaracaktı.
Bir başka kıymetli husus da Kürt sinemasında çok az siyah beyaz sinema vardı. Tüm bunların sinemaya yansımasını istedim. Öte yandan birinci uzun metraj sinemamın siyah beyaz olması benim için öteki bir mana taşıyor. Bu sineması çekmeyi düşündüğüm birinci andan itibaren sineması daima siyah beyaz düşünmüştüm, bu biraz hisle alakalı. Sinemanın lisanına siyah beyazın hizmet edeceğini niyetinden kendimi alıkoyamıyordum.